Nadmiarowy stres kojarzy się z czymś, czego należy unikać. Może prowadzić do wypalenia zawodowego, problemów zdrowotnych i zaburzeń psychicznych. A jednak niektórzy ludzie zdają się go wręcz poszukiwać – funkcjonują w chronicznym napięciu, nie potrafią odpoczywać, a w sytuacjach spokoju odczuwają niepokój. Czy to oznacza, że można uzależnić się od stresu?
W tym wpisie przeczytasz na temat:
- czy można się uzależnić od stresu?
- stres jako mechanizm biologiczny
- jak działa mechanizm uzależniania się od chemii z mózgu związanej ze stresem
- co o tym mówi nauka?
- czy można przepracować niekorzystne mechanizmy?
- podsumowanie
Stres jako mechanizm biologiczny
Stres aktywuje oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA), co prowadzi do wzrostu poziomu kortyzolu i adrenaliny. Są to hormony odpowiedzialne za mobilizację organizmu w sytuacjach zagrożenia. W krótkim okresie pomagają skupić uwagę, zwiększają poziom energii i przygotowują ciało do reakcji. Problem zaczyna się wtedy, gdy stres staje się chroniczny.
Badania pokazują, że układ nagrody w mózgu (dopaminergiczny) może reagować na stres w sposób podobny do tego, jak reaguje na substancje uzależniające (Sinha, 2008). U niektórych osób sytuacje stresowe prowadzą do wyrzutu dopaminy – hormonu związanym z przyjemnością i motywacją. To sprawia, że w ogromnym uproszczeniu stres może być w pewnym sensie „nagrodą”, zwłaszcza dla osób funkcjonujących w szybkim tempie i szukających silnych bodźców.
Mechanizm uzależnienia od chemii w mózgu związanej ze stresem
Nie działa on na zasadzie klasycznej zależności fizycznej, jak w przypadku narkotyków, ale może przyjmować formę uzależnienia behawioralnego. Oto jak wygląda ten mechanizm:
Błędne koło – osoby przyzwyczajone do funkcjonowania pod wpływem stresu mogą nieświadomie prowokować sytuacje napięcia, np. podejmując ryzykowne decyzje, odkładając obowiązki na ostatnią chwilę czy angażując się w konflikty.
Nawyk wysokiego pobudzenia – organizm przyzwyczaja się do funkcjonowania na wysokich obrotach, a spokój wydaje się „nienaturalny” i wywołuje dyskomfort.
Dopamina jako nagroda – intensywne emocje związane ze stresem mogą aktywować układ nagrody, co sprawia, że stres staje się poszukiwanym doświadczeniem.
Wpływ na kortyzol – przewlekły stres prowadzi do zaburzeń w regulacji kortyzolu, co może skutkować większą podatnością na kolejne stresory.
Co mówi nauka?
Badania na zwierzętach wykazały, że chroniczny stres może prowadzić do uzależnienia od jego skutków biologicznych, w tym wyrzutu kortyzolu i dopaminy (Lemos et al., 2012).
U ludzi obserwuje się tzw. „uzależnienie od adrenaliny” – osoby, które długo pracują w wysokim stresie (np. ratownicy, dziennikarze, lekarze), często mają trudności z funkcjonowaniem w spokojnym środowisku (Morgan et al., 2001).
Metaanaliza badań nad stresem i uzależnieniem wskazuje, że przewlekły stres może zwiększać podatność na uzależnienia behawioralne, w tym uzależnienie od pracy czy ryzykownych zachowań (Koob & Volkow, 2010).
Czy można przepracować te niekorzystne mechanizmy?
Tak, ale wymaga to świadomej pracy nad regulacją układu nerwowego. Kluczowe strategie obejmują:
- Praktyki redukujące pobudzenie – techniki oddechowe, joga, medytacja pomagają wyhamować układ nerwowy.
- Świadome budowanie tolerancji na spokój – dla osób uzależnionych od stresu odpoczynek może być trudny. Warto stopniowo wprowadzać spokojniejsze aktywności, takie jak spacery czy czas offline.
- Praca z przekonaniami – osoby przyzwyczajone do stresu często wierzą, że „bez stresu nie osiągną sukcesu”. Terapia może pomóc w przeformułowaniu tych schematów.
- Balans dopaminy – aktywności takie jak sport, kontakt z naturą czy kreatywne działania pozwalają dostarczyć mózgowi pozytywnych bodźców bez konieczności wywoływania stresu.
Podsumowanie
Stres nie jest czymś, czego można się fizycznie uzależnić w takim sensie jak od substancji, ale może działać jak mechanizm uzależniający – zwłaszcza w kontekście układu nagrody czy wyrzutu adrenaliny. Osoby długo funkcjonujące w napięciu często nieświadomie poszukują stresujących sytuacji, bo ich organizm „nie potrafi” funkcjonować w spokoju. Świadoma regulacja stresu i zmiana nawyków mogą pomóc odzyskać równowagę.
